Ulucz – zarys historyczny

Ulucz (1565 Hulicz, 1872 Ułucz, w latach 1977-1981 Łąka) – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie brzozowskim, w gminie Dydnia, nad rzeką San.

Pierwsze ślady osadnictwa w Uluczu przypadają na okres kultury trzcinieckiej – epoki brązu, a zgromadzone zabytki archeologiczne przez profesora Michała Parczewskiego z tego terenu datowane są w czasie na ok. 1600 lat p.n.e. W samym Uluczu archeolodzy odkryli wielokulturową osadę z zabytkami z epoki brązu oraz okresu halsztackiego.

Lata od 981 do 1339 to okres wpływów księstwa Rusi Kijowskiej oraz Księstwa Halicko-Włodzimierskiego. Wieś po raz pierwszy wspomniana w dokumencie z roku 1373 jako Ulicz. W roku tym została nadana przez księcia Władysława Opolczyka Przemysławowi z Jabłonicy. W XIV wieku odnotowana jako jedna z pierwszych wsi położonych nad Sanem, obok Jabłonicy i Wołodzi. Dwór królewski w Uluczu datowany według źródeł od roku 1409.

W latach 1512-1548 wieś oraz pobliską Dobrą i Hłumczę dzierżawił Włoch Ottaviano. W listopadzie 1548 wieś została przyłączona do żup ruskich. W 1565 r. wieś nazywała się Hulicz, liczyła 29 kmieci oraz 16 ¾ łana powierzchni. W okresie I Rzeczypospolitej wieś znajdowała się składzie starostwa mrzygłodzkiego. Jako wieś królewska należała do żup tyrawskich w ekonomii samborskiej. Ulucz był królewszczyzną, częścią klucza uluckiego, w którego skład wchodziły również Dobra i Hłomcza.

W XVI i XVII wieku przybyli tu Mazurzy[7][8],którzy wyrabiali m.in. łodzie „czołni i tramnicze do komiąg” oraz „kiczki do dychtowania komiąg” opuszczane do Sanu celem spływu soli z żup tyrawskich do Przemyśla, pobierano również podatek od kupców udających się do Przemyśla i Sambora.

We wsi obok cerkwi św. Mikołaja (zburzona przed 1908)stał na wzgórzu klasztor bazylianów. Klasztor został zlikwidowany w roku 1744, a wyposażenie przeniesiono następnie do klasztoru w Dobromilu. Według tradycji ustnej obronna murowana cerkiew pw. św. Mikołaja miała dać odpór oblegającym wojskom szwedzkim.

W roku 1694 ulicki Ihumen Teofil był delegatem na soborze w Przemyślu. Częścią składową wsi był do końca XIX w. przysiółek Hruszówka leżący na prawym brzegu Sanu. Od roku 1882 wieś należała do powiatu brzozowskiego w austriackiej prowincji Galicja. W roku 1870 wieś liczyła 1342 Rusinów, 98 Polaków oraz 181 Niemców (Żydów).

W roku 1772 własność Piotra Starzyńskiego, następnie reinkamerowana w 1785, po 1828 własność Teodora Tergonde i Kazimierza Gozdowicza. W roku 1927 większą własność ziemską posiadał w Uluczu Lesław Niewistka Dydyński[12] z Krzemienna. Do roku 1939 we wsi znajdował się dwór którego właścicielką była Kazimiera Dydyńska herbu Gozdawa, właścicielka Strachociny. Ulucz słynął również z wyrobów koronkarskich[15].

Lata 1939-1947

Po 17 września 1939 wieś dostała się pod okupację sowiecką. 25 czerwca 1941 pod okupację niemiecką. Do 1944 było we wsi 400 gospodarstw oraz 2040 mieszkańców (1620 Ukraińców).

W 1945 Ulucz i sąsiednie wsie Hroszówka, Jabłonica Ruska oraz Wola Wołodzka stanowiły bazę oddziału UPA[16], którym dowodził por. Michał Duda ps. Hromenko. Dtatego też wieś była szczególnie narażona na ataki sił polskich. 12 stycznia 1946 Ulucz został spacyfikowany przez 3000 żołnierzy WP z Birczy. Wojsko spaliło 2 domy, 2 młyny i aresztowało 40 mężczyzn[17]. 21 marca 1946 oddział UPA U-4 pod dowództwem Burłaki urządził we wsi zasadzkę na oddział WP z Tyrawy Solnej, który pacyfikował okoliczne wsie ukraińskie[18]. Zginęło 14 żołnierzy WP, natomiast kilku rannych utonęło w Sanie. 29 maja 1946 Ulucz[19] i Jabłonica Ruska zostały zaatakowane przez WP w odwecie za spalenie pobliskiej wsi Temeszów. W Uluczu spłonęło wówczas ok. 300 domów i zginęło 6 osób. Po tej akcji wywieziono z Ulucza na Ukrainę około 1000 osób. W nocy z 26 na 27 czerwca 1946 dwie sotnie UPA U-2 i U-4 przeprowadziły akcję na komisję wyborczą ochranianą przez 40 żołnierzy WP, podczas akcji zginęło 4 polskich żołnierzy. Następnego dnia nastąpił atak odwetowy, podczas którego spalono kolejne 33 domy i zabito 6 mieszkańców[20]. 10 września 1946 z Ulucza[21] wyszedł atak oddziału UPA na Witryłów, Łodzinę i Hłomczę[22]. Oprócz dorosłych napastników w akcji brali udział także bardzo młodzi chłopcy[23].

28 kwietnia 1947 r. pozostali, ok. 550 mieszkańców Ulucza zostało przesiedlonych i rozproszonych w ramach Akcji Wisła, ze starej wsi pozostał tylko jeden dom, cmentarz oraz Cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego w Uluczu na górze Dębnik.

Współczesność

W 1957 rozpoczęto konserwację cerkwi na górze Dębnik. Prace ciesielskie wykonał ludowy cieśla pochodzący z Borownicy Adolf Milczanowski (1899-1977)[24]. Natychmiast po powrocie demokracji dawni uluczanie zaczęli odtwarzać swoją społeczność. Od 1990 r. w maju we wsi odbywają się coroczne zjazdy dawnych mieszkańców. Odprawiana jest msza w obrządku unickim, a także organizowane jest ognisko któremu towarzyszy śpiew i taniec[potrzebne źródło].

Dziś wieś liczy kilkanaście domów. W roku 2001 w Uluczu wybudowano rzymskokatolicki murowany kościół filialny pw. Matki Bożej Fatimskiej, należacy do parafii Najświętszego Serca Pana Jezusa w Borownicy (Dekanat Bircza)[25]. W latach 1975-1998 miejscowość położona była w województwie krośnieńskim.

Zabytki
Cennym zabytkiem jest drewniana cerkiew pw. Wniebowstąpienia Pańskiego z 1659 r., usytuowana na wzgórzu Dębnik – Dubnyk (344 m n.p.m.), wznoszącym się ponad doliną Sanu. Zachowała się także murowana kaplica z 1848 roku, upamiętniająca zniesienie pańszczyzny.

Sławni ludzie urodzeni w Uluczu

Alojzy Zielecki, polski historyk
Iwan Mohylnyckyj
Michał Werbycki (według niektórych źródeł)

Tablica pamiątkowa Michała Werbyckiego

Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Ulucz